هزاره‌های ولایت قندوز :-
در ولایت قندوز دست‌کم درحدود هشتاد هزار خانوار هزاره زندگی می‌کنند که بعضی سنی، برخی دیگر شیعه‌اند. این هزاره‌ها در عموم به هشت قوم بزرگ تقسیم می‌شوند. هزاره‌های قرلق، نیک‌پی، مایل، هشت‌خواجه، دای‌کلان، نیمان، علی‌جم، شیخ‌علی گرگ و آبکه ... از باشندگان کلان هزاره‌های قندوزند که در مناطق ده‌ویران، میاعلی، صندوق‌سای، دای‌کلان‌دشت و درۀ شوراب للم خان‌آباد، قریۀ حاجی حسین، مدرسه در علی‌آباد، نیک‌پی و ترناب در مرکز قندوز درحدود بیشتر از دوازده درصد در 108 قریه، شامل 16850 خانواده و در مجموع بیشتر از صد هزار نفر زندگی می‌کنند.
هزاره‌های قرلق در ولایت قندوز و تخار ساکنند و در دامنۀ عنبرکوه در حدود سه هزار خانوار هزارۀ قرلقی زندگی می‌کنند.
طایفۀعلی‌جم درحدود پنج‌صد خانوار در چهارتوت السوالی خان‌آباد و در ناحیۀ خواجه‌نعمان بین السوالی اشکمش و خان‌آباد درحدود هزار خانوار علی‌جم زندگی می‌کنند.
هزاره‌های نیک‌پی در بین قندوز و خان‌آباد درحدود شش هزار خانوارند که منطقۀ آنان به‌نام «نیک‌پی» یاد می‌شوند.
طایفۀ میل درحدود یک هزار خانوار در بین السوالی خان‌آباد و علاقه‌داری بنگی، زندگی می‌کنند.
طایفۀ هشت‌خواجه بیشتر در جولیجه و خواجه‌نعمان زندگی می‌کنند و نزدیک‌به هزار خانوار از هزاره‌های هشت‌خواجه درحدود السوالی بنگی و السوالی خان‌آباد ساکنند.
طایفۀ دای‌کلان هزار خانوار در قریۀ «ده ویران» اُلسوالی خان‌آباد ولایت قندوز و هشت‌صد خانوار دیگر در علی‌آباد در قریۀ حاجی رئیس حبیب، قریۀ حاجی حفیظ الله و پل‌خشتی و تاقچه متشکل از قوم دای‌کلان هستند، که در توپ، جنگلی و قوچی زندگی می‌کنند.
طایفۀ قوزی درحدود 250 خانواده در غرب خان‌آباد زندگی می‌کنند.
طایفۀ دای‌میرک در حدود سیصد خانواده در قوش‌تپه و ترناب مربوط به مرکز قندوز ساکنند.
طایفۀ شیخ‌علی درحدود صد خانواده در شرق شهر خان‌آباد در قریۀ جلوچه زندگی می‌کنند.
طایفۀ نیمان درحدود 1500 خانوار بین السوالی اشکمش و السوالی خان‌آباد در درۀ شوراب و خواجه نیمان زندگی می‌کنند. در منطقۀ بنگی و علاقه‌داری علی‌آباد از مربوطات ولایت قندوز در حدود یازده هزار خانوار هزاره زندگی می‌کنند و هر طایفه رئیسی دارند که در تعاملات اجتماعی و مناسبات قومی طایفه‌شان را رهبری می‌کنند. وکیل پیوندعلی خان، ارباب نیاز علی، ارباب یونس و وکیل رحم خدا از بزرگان طایفۀ نیمان‌اند.
برهان‌الدین کشککی در کتاب راهنمای قطغن و بدخشان، دربارۀ هزاره‌های قندوز آورده است: «... استعمال طایفۀ ازبک و مردم هزاره روغن زغر است.»
به دیگر سخن، حدود هشتاد هزار خانوار هزاره در مرکز ولایت قندوز (السوالی خان‌آباد، السوالی علی‌آباد (ایل‌آباد) و...)، و چهارتوت، خواجه‌نعمان، نیک‌پی، قره‌خوال، دیوانه‌قشلاق، نیلان، شورابند، بنگی، ده‌ویران، خولیجه و ده‌ویران، میاعلی، صندوق‌سای، دای‌کلان دشت و درۀ شوراب درللم... زندگی می‌کنند که شامل طوایف گرگگ، قرلق، نیمان، علی‌جمع یا علی‌جم، ختا، خودی، قبچاق، چاچه، بیگ‌مراد، قغی، نیک‌پی، قره‌باتور، هشت‌خواجه، زی‌زنده، زی‌میرک و... می‌شوند. در السوالی خان‌آباد هفت قوم هزاره وجود دارند که در مجموع جمعیت موجود هزاره‌ها در ولایت قندوز، بدون مهاجرین در خزان 1396، 108 قریه شامل 16850 خانواده، درحدود بیشتر از صد هزار نفر، تخمین زده شده است. جمعیت این طایفه‌ها چنین آماربندی شده‌اند:
۱. هزارۀ قرلق درحدود سی‌هزار خانوار؛
۲. هزارۀ گرگگ دوهزار خانوار؛
۳. هزارهٔ شیخ‌علی دوهزاروپنج‌صد خانوار؛
۴. هزارۀ نیک‌پی شش‌هزار خانوار؛
۵. هزارۀ دره‌صوف هزار خانوار؛
۶. هزارۀ سویکه هشت‌صد خانوار؛
۷. هزارۀ نیمان هزار خانوار؛
8. هزارۀ غزنی پنج‌صد خانوار.
در السوالی علی‌آباد (ایل‌آباد) از مربوطات ولایت قندوز بین سه تا چهار هزار خانوار هزاره از قوم قرلق ساکن‌اند. از ولایت قندوز به طرف بدخشان، در ایل‌آباد (علی‌آباد) تا خان‌آباد و مناطقی به نام شوراب و صندوق‌سای و...، هزاره‌های دای‌کلان و گاوی زندگی می‌کنند. بیشتر باشندگان خان‌آباد نیز هزاره‌هایند که در مناطق زردکور، ده‌ویران، نیک‌پی، ینگی‌قلا و دشت‌قلا زندگی می‌کنند. طایفۀ قرلق در شیخ‌علی از مربوطات ولایت پروان، هم‌چنین در السوالی خان‌آباد از مربوطات ولایت قندوز، همه هزاره‌اند؛ اما در دشت ارچی ولایت قندوز و بعضی مناطق تخار، همین طایفه (قرلق) همه ازبک‌اند و ازبک‌های این مناطق هنوز هم ادعا دارند که قرلق‌اند؛ زیرا قرلق، یکی از طوایف مشهور ترک بوده است و اکنون در بیشتر مناطق ترک‌نشین حضور دارند و مشخصاً به نام قرلق یاد می‌شوند؛ البته قرلق هزاره، هزاره‌اند. همین‌گونه در السوالی خان طایفۀ ترکمن و بهسود در قریۀ چونی شوراب زندگی می‌کنند. هزاره‌های قندوز باور دارند که از زمان‌های قدیم تاکنون در این مناطق زندگی کرده‌اند و تعداد زیادی از شخصیت‌های نامدار قندوز قبل و بعد از دورۀ عبدالرحمان در این مناطق، مشخصاً به نام هزاره زندگی داشته‌اند. به‌طور مثال از بزرگان هزاره‌های قرلق می‌توان از وکیل رزاق، حاج شریف، حاج سیف‌الله و... و از هزاره‌های گرگگ از ارموخان، ارباب درمت، حاج رجب و... و از هزاره‌های سویکه از امیر غلام‌محمد، حاج توراخان و... و از هزاره‌های دره‌صوف از ارباب ملک، ملا عرب و... می‌توان نام گرفت. ملا عبدالصمد از ده‌ویران، ارباب عبدالقادر از دای‌کلان‌دشت و عبدالمنان هزاره از مرکز خان‌آباد، کسانی بودند که در میان سایر فرماندهان قندوز، نام و آوازۀشان از همه بیشتر بودند. به‌طور مثال: می‌توان از مرحوم حاج حسین به عنوان کسی که زمینۀ اسکان آبرومندانۀ مردم هزاره را در السوالی علی‌آباد، در دورۀ زمامداری امان‌الله خان و قبل از آن مساعد کرد، یادآوری کرد. هم‌چنین می‌توان در السوالی خان‌آباد از مرحوم وکیل عبدالرزاق، و به نظر برخی از بزرگان هزاره، حاج بیگ هزاره از قوم نیمان که عبدالله امین را در سال ۱۳۵۸ به خاطر سخنان توهین‌آمیزش علیه هزاره‌ها سرزنش کرد، یادآور شد.
افزون‌بر وکیل غلام‌حیدر خان، مرحوم وکیل صفرمحمد خان، وکیل خان‌آباد که در زمان وکالتش چندین مکتب در مناطق هزاره‌نشین اهل تسنن و تشیع در ده‌ویران، قرم‌قول شوراب، خواجه لقمان ساخت، از بزرگان هزاره‌های قندوز به شمار می‌رود، ایشان مالیات خس‌بری را که توطئۀ بزرگ علیه هزاره‌ها بود، ملغی ساخت که باعث نجات هزاره‌ها شد. همین‌گونه در ولایت قندوز و حتا قطغن از هزاره‌ها دفاع و حمایت کرد. در زمان وکالت مرحوم وکیل صفرمحمد خان در چهار دره، ایشان اعلی می‌خواست زمین‌های هزاره‌ها را غصب کند که پس از دعوای مفصل ایشان برنده شد و زمین‌های هزاره‌ها به آنان برگردانده شدند. ایشان در معرفی هزاره‌ها در قندوز و قطغن نقش اصلی را داشت.
در دوران زمامداری ظاهرشاه دگرمن حمیدالله خان و دگر محمد حسین خان مشهور به غندمشر و رئیس حبیب الله مشهور به حاجی رئیس و در دوران جهاد ملا عبدالصمد از ده‌ویران، ارباب عبدالقادر دای‌کلان دشت و عبدالمنان هزاره، محمدعیسی قرم‌قول و ژنرال عبدالله قرم‌قول از مرکز خان‌آباد از فرماندهان مشهور هزارۀ قندوز بودند.
خان‌آباد
برهان‌الدین کشککی در کتاب راهنمای قطغن و بدخشان، دربارۀ هزاره‌های خان‌آباد آورده است: «مجموع خانوار شهری و نواحی خان‌آباد 4192 خانه می‌شوند، که نفوس آن تخمیناً تا دوازده هزار خواهد رسید و اقوام تاجیک، هزاره، ازبیک و اوغان در هر قشلاق آن باهم مخلوط سکنی دارند.» «... سکنۀ خان‌آباد چنان‌چه گفتم مشتمل بر اهالی و اقوام و طوایف مختلفه است، البته اکثر باشندگان ده ویران، شوراب، بذرعلی مردم هزاره می‌باشند.»
مرحوم دگرمن محمد حسین
مرحوم دگرمن محمد حسین فرزند محمد حسن در سال 1280 در قریۀ ده‌کلان منطقۀ شوراب السوالی خان‌آباد ولایت قندوز در یک خانوادۀ کشاورز چشم به جهان گشود. ایشان در سن هفت سالگی مشغول تعلیمات دینی در مسجد قریۀ ده‌کلان شد و در سن هژده سالگی علوم دینی را به پایان برد.
دگرمن محمدحسین در بیست سالگی به تعلیم‌گاه عسکری آن زمان وارد شد و پس از سپری کردن دو سال از تعلیم‌گاه فارغ شد و به عنوان دلگی مشر در یکی از قطعات عسکری ولایت کابل به کار پرداخت. ایشان قوماندان تولی ژاندارم ولایت بادغیس (شهر قلعۀ‌نو)، قوماندان کندک ژاندارم، مدیر محبس ولایت بغلان، قوماندان کندک، قومندان سرحدی السوالی اندخوی، قوماندان کندک ژاندارم ولایت فاریاب (شهر میمنه) و پس از گرفتن رتبۀ دگرمنی، معاون لواء ژاندارم ولایت بدخشان را در کارنامه‌اش دارد. ایشان دو مدال شجاعت از پادشاهان اوغانستان امروزی نادر خان و ظاهر خان گرفته است. مرحوم دگرمن محمد حسین در سن هفتاد دو سالگی در قندوز چشم از جهان فروبست ۔
دکترحفیظ شریعتی سحر۔
