آخوند بزرگ درةصوف (۱۲49 تا ۱۳73ش)- مدرس و عالم دینی
مدرس و عالم دینی
آخوند غلامعلی فرزند میرکلبعلی رضا از طایفۀ اسمتمور بابه بهسود، در سال1249ش در باد آسیاب دیوالقل ولسوالی بهسود، از توابع ولایت میدان وردک، چشم به دنیا آمد(رحیمی، 130:1403) او به آخوند بزرگ درةصوف معروف بود. میرکلبعلی رضا پدرآخوندکربلایی از میران هزاره بود. در اوایل جنگ امیرعبدالرحمان خان در یک جرگة عمومی در منطقهیجلدیز فراخوانده شد بعداً دستگیر مدتی زندانی و سپس اعدام شد، که آتش جنگ در گوشه وکنار هزارجات و بهسود زمین، روشن بود، مردم جانانه در برابر لشکر مهاجم عبدالرحمان خانی مقاومت میکردند، در آن لحظات حساس، مردم از درس و تدریس فرزندان خویش، غافل نبودند. آخوند غلام علی بعد از یادگیری خواندن و نوشتن در مکتب خانههای محل، تحصیلات مقدماتی علوم دینی را از استادان علوم دینی ملا زوارعلی، آخوند پیوندعلی، فقه، اصول وادبیات را نزدآیتالله ملامحمد قایینی فراگرفت.
آخوندکربلایی در سال1270ش1891م، درحادثهی شوم امیرعبدالرحمان اسیر میشود، به گفتهی خودش گروه پنجایکمین کاروان اسارت، از بهسود، تا کابل، از کابل الی کاپیسا در سرزمین تگاب-کاپیسا منطقه علیسای، لنگر به زمین انداختند، او را مانند فولاد، آبدیده کرد، نزد ملا و مولویهای تگابکاپیسا، پلههای علم و معرفت را پیمود و به سرعت سطوح متوسط عالیه (سیوطی، مغنی، تفسیر شریف جلالین،گنج الدقائق، حافظکامل قرآنکریم گردید و...) را نزد علمای بزرگ و مدرسین نامی همچون داملا نورالدین، مولوی صوفی محمد اقبال، مولویآدینه محمد فراگرفت.
آخوندغلامعلیکربلایی میگوید: درسالهای جنگ، بیداد سپاهیان امیرعبدالرحمانخان و قتلعام مردم هزاره، تخریب زیر بناها، آتش زدندکتابخانهها واماکن عمومی، مردم هزاره به چهار طرف دنیا آواره میشود. من اولینکسی بودم اوضاع رقتبار شیعیان افغانستان را همراه افضل ارزگو؛ به اطلاع مرجعبزرگ تقلید جهان میرزاحسن شیرازی (معروف به میرزای بزرگ) در سامرا عراق رساندم، من در بیست سرطان سال1303خورشیدی عریضهی، نوشتم در حضور شاه امانالله پیشکشگردم؛ نظام بردگی در حضوری (1100) نفر نمایندگان مردم، از سوی شاه امان الله خان در جرگهکبیره منعقدهای پغمان رسماً ملغی اعلان گردید، در این جلسه فیصله گردید، در فصل یازده، حقوق عمومیه تبعهی افغانستان در ماده "ده" این مطالب ذکر گردید: حریت از هرگونه تعرض و مداخلت مصونیت دارد و هیچ کس بدون امر شرعی و شخصیه نظامات مقننه، تحت توقیف گرفته و مجازات کرده نمیشود، و در افغانستان اصول اسارت، بالکل موقوف است و هیچ کس زن و مرد مسلمان را از هرقوم و طائفهی باشند، بهطور اسارت استخدام کرده نمیتواند، و در نظام نامة دولت، اخذ رسومگمرککنیز و غلام پولی، از عوائد دولت حذف گردید (کاظم218:1395؛ لویه جرگه دارالسلطنه76:1303).
بعد از مرگ امیر عبدالرحمانخان آخوندکربلایی از بدی روزگار روانهی ملک ترکستان شد. پس از آن، به تقاضای مردم منطقۀ درةصوف از توابع ولایت سمنگان، در قریه خواجه بلند بهسود مستقرشد، مدت مشغول آموزش و تربیت شاگردان و رسیدگی به امور مذهبی و اجتماعی مردم شد. بزرگان منطقۀ درةصوف به دلیل محبوبیت آخوندکربلایی در میان مردم، از او خواستند که بیشتر مشغول تدریس گردد. وی اوضاع کشور را کنترول داشت زمینهی ارتقائی آیندة هزارستان را به تأسیس به مدارس علوم دینی میدید، او همکار ومشوّق آخوندحاجی(میرزاحسین) بود؛ برای اولین بار با همکاری آخوندحاجی مدرسۀ علوم دینی سرولنگ را در سال1300ش درسطح هزارستان تأسیس نمود که در کُل منطقة هزارجات به امالمدارس شهرت یافت، نظر به تراکم جمعیت درمناطق مختلف هزارجات مساجد وتکیهخانهها تأسیس نمود (توسلی، طلوع225:1399)
او بیش از یک قرن، مشغول تربیت شاگردان بودند اکثر علما؛ چه آناني که در درةصوف بودند و چه آناني که در جاهاي ديگر هزارجات مصدر خدمت بودند، از شاگردان بيواسطه و يا با واسطهی ایشان اند؛ برخي از شاگردان وی عبارتند: آیتالله شیخ خادم حسینکوه بیرون،آخوند دوستمحمد،آیتالله شیخمیرزاحسین، آیتالله شیخ محمدموسی اخلاقی، آیتالله شیخ سلطانمحمد ترکستانی، آخوند عبدالحسین (آخوند زوار)آخوند طهماسب، آیتالله شیخ نوراحمد نوری، آیتالله محمد امین افشار،آیتالله سید نادر بحر،آیتالله سید سرور واعظ، آیتالله سید محمد حسن رئیس یکهولنگ، آخوندیعقوب بکک،آخوند سید میراحمد حجت، ملا غلام حسین، ملا زمان چوبه، ملا یعقوب خزاندار و... که اینها در عصرخویش، یکی از بهترین علمایی نخبهی زمان خویش بودند(غرجستان1376: 18،6).
آخوندکربلای به جهت تدریس و مطالعۀکتابهای مختلف، علاوه بر فقه و اصول، در زمینۀ دانشکلاماسلامی، علوم حدیث و جوامع حدیثی شیعه؛ سنی، حتّی طب سنتی وگیاهی تبحر و تسلط خاصی پیدا کرده بود. او علاوه بر مناطق ترکستان، در مناطق مرکز هزارستان نیز شهرت داشت، به گونهای که برخی از عالمان بزرگ شیعه وسنی، از ولایات بامیان، میدان،کابل وسمت شمال آمده و با او به بحث و گفتوگو دربارۀ مسائل دینی میپرداختند. از آن جمله میتوان از مفسر، محدث و فقیه اهلسنت، ملا فیضمحمدچرمگراندخوی نام برد(دولتآبادی، ۱۳94: 8).
آخوند کربلایی از کسانی بود که در راستای همزیستی مسالمت آمیز شیعه و سنی تلاش میکردند. او ضمن تسلط بر متون فقهی و حدیثی اهلسنت، توهین به آنان و باورهای مذهبی شان را روا نمیدانست، میتوان او را از مروجان تقریب پیروان مذاهب اسلامی در مناطق مرکزی وسمت شمال دانست(نوروزی، ۱۳۹4:23).
آخوند بزرگ کربلای علاوه بر فعالیتهای آموزشی و اجتماعی، به جمعآوری کتاب در رشتههای مختلف علمی پرداخت و کتابخانه ای دایر کرد که بیش از هزار جلد کتاب در آن گردآمده بود و بخشی از آن را متون و جوامع حدیثی شیعه و سنی، متون تفسیری، منابع فقهی و اصولی دست اول شیعه و سنی و کتابهای طب سنتی وگیاهی تشکیل میداد(وثوقی، ۱۳94: 8).
آخوند بزرگ کربلای بهعنوان یک ملای بلندپایۀ منطقه، علاوه بر تربیت شاگردان و تبلیغ دین و ترویج احکام اسلامی، فرد مورد اعتماد و محل مراجعۀ مردم بود؛ به اختلافات و دعاوی حقوقی مردم رسیدگی میکرد و برای آنان حکم صادر میکرد و فیصله نامههای وی در میان مردم معتبر شناخته میشد(همان، ۱۳94: 8).
آخوندکربلای با تأیید و معرفی عالمان دینی سمت شمال و مرکزی مقیم حوزۀ علمیۀ نجف و قم، غیاباً و بدون مراجعۀ حضوری، از مراجع بزرگ شیعه، سید ابوالحسن اصفهانی، سید محسن حکیم، طباطبایی وخویی نامۀ وکالت دریافت کرده و جزو نائبان مراجع نامبرده به شمار میرفت (مروج،7:1394).
آخوند بزرگ کربلای در اول حمل سال ۱۳73ش/1994م در سن124سالگی درگذشت. در تشییع جنازۀ وی عموم مردم از شیعه وسنی شرکت کردند و پیکر او با حضور بیسابقۀ مردم، در قبرستان قلفک خواجه بلند بهسود به خاک سپرده شد(همان7:1394)
منابع:
توسلی، طلوع«دره صوف در گذر بحران تاریخ»ج1ص225 انتشارات بیهقی،بلخ1399ش.
غرجستان، نشریه مرکزانسجام امورملیت هزاره، شماره6 ص18سال دوم، 1367
داکتر سید عبدالله کاظم،1395 "رویداد لویه جرگه کبیره دارالسلطنه ص76 :1303"
رحیمی، دوکتورمحمدعیسی.(1403).مصاحبه حضوری محمدنایبعلی توسلی با دوکتور محمدعیسی رحیمی20 حمل1403؛
دولتآبادی، وثوقی.(1394).مصاحبه حضوری با دوکتور محمدعیسی رحیمی با بصیراحمددولتآبادی، ملا محسن وثوقی20حمل1394؛
سایت حزب عدالت وآزادیافغانستان/بازیابی17جدی1402https://jfp-af.org
درةصوف سر زمینآزادگان /بازیابی28عقرب1402 http://www.dari-suf.blogfa.com
سایت مجمعفرهنگی بابه بهسود/بازیابی24عقرب1402 https://mfabbehsud.com
هفته‌نامه‌ی وحدت. (1371). کابل شمارۀمسلسل 80 ص8.
محمدنایبعلی توسلی
